LİSE ÖĞRENCİLERİNİN EDEBİYATA İLİŞKİN METAFORLARI
Bireylerin birtakım soyut ve karmaşık kavramları, olayları ya da durumları anlamaya ve anlatmaya yönelik
başvurdukları metaforun tanımları çeşitlidir. Morgan’a (1998) göre bir düşünme ve görme biçimi olan metafor,
Lakoff ve Johnson (1980) tarafından bir kavramın belirli yönlerden benzerlik gösteren başka ifadelerle
açıklanma biçimi olarak tanımlanmıştır. Anlam dünyamızın resmedilmesi (Pilav ve Uslu Üstten, 2013: 1083),
mecaz, benzetme, eğretileme (Aydın, 2006) olarak da ifade edilen metaforların eğitimle ilişkisi yakındandır.
Metafor ve metafora ilişkin çalışmalar eğitim bilimleri alanında oldukça sık yer bulmaktadır. Bunun
sebeplerinden biri metaforların somutlamayı sağlamadaki gücüdür denilebilir. Nitekim, özellikle konumuzu
kapsayan edebiyat gibi soyut bir kavrama öğrencilerin hangi çerçeveden baktıklarını düşünce yapılarını,
görebilmek, hem bu derse hem de bu kavrama yönelik tutumlarını bilmek önemlidir. Dolayısıyla bu çalışma,
edebiyat gibi soyut bir alana ilişkin öğrencilerin farklı bakış açılarını, düşünsel yapılarını, bu yapıyı aktarırken
kullandıkları benzetmeleri, benzetme yönlerini, edebiyata yönelik tutumlarını saptama yönüyle önemlidir.
Çalışmanın Amacı
Bu araştırmanın amacı, lise öğrencilerinin soyut ve geniş bir kavram olan edebiyata ilişkin algılarının
belirlenmesi, edebiyat kavramıyla ilişkilendirilen metaforların incelenerek ele alınmasıdır. Buna yönelik olarak
çalışmada, öğrencilerin üretmiş oldukları metaforların ortak özelliklerinden hareketle çeşitli sınıflandırma ve
yorumlamalar yapılmıştır.
Yöntem
Araştırmada öğrencilerin “edebiyat” kavramına ilişkin algılarını araştırmak amaçlandığı için olgu bilim
(fenomenoloji) deseni kullanılmıştır. Olgubilim deseni, derinlemesine ve ayrıntılı bir anlayışa sahip olmadığımız
olgulara odaklanmaktadır. Farkında olduğumuz bu olgular olay, kavramlar, durum ve algı gibi çeşitli şekillerde
karşımıza çıkabilmektedir (Yıldırım ve Şimşek, 2005). “Olgular; yaşadığımız dünyada olaylar, deneyimler,
algılar, yönelimler ve durumlar gibi muhtelif şekillerde olabildiği gibi kavramlar olarak da karşımıza
çıkabilmektedir. Bu olgularla günlük yaşantımızda çeşitli biçimlerde karşılaşabiliriz. Bu olgulara olan
aşinalığımız veya onları tanıyor olmamız tam olarak kavradığımız anlamına gelmez. Bize tümüyle yabancı
olmayan ancak anlamını tam olarak kavrayamadığımız olguları araştırmayı amaçlayan çalışmalar için olgu bilim
(fenomenoloji) uygun bir araştırma zemini oluşturur” (Yıldırım ve Şimşek, 2005: 72).
Çalışma Grubu
Bu araştırmanın katılımcılarını,- eğitim-öğretim yılında Kütahya il merkezinde bir devlet okulunda
eğitimlerine devam eden lise 9-12. sınıf öğrencileri oluşturmaktadır.
Verilerin Toplanması, Çözümlenmesi ve Analizi
Çalışmada, öğrencilerden edebiyata ilişkin çeşitli metaforlar üretmeleri istenmiştir. Buna yönelik olarak
“Edebiyat ….…. gibidir/benzer, çünkü; ………” şeklinde oluşturulmuş cümleyi doldurmaları gerektiği
belirtilmiştir. Araştırmada verilerin çözümlenmesinde ve değerlendirilmesinde içerik analizi tekniği
kullanılmıştır. “İçerik çözümlemesinde temel amaç, toplanan verileri anlamlandırabilecek kavramlara ve
ilişkilere ulaşmaktır” (Yıldırım ve Şimşek, 2005: 227). Öncelikle, öğrencilere ait metafor ifadelerinin yazılı
olduğu kâğıtlar okunarak değerlendirilmiştir. Sonrasında, öğrencilerin belirlediği metaforlardan geçerli olanlar
tespit edilmiş, geçersiz metaforlar çalışma dışında bırakılmıştır. Öğrencilerin üretmiş oldukları metaforlara
yönelik verilerin analizi ve yorumlanması dört kategoride gerçekleştirilmiştir. Bunlar, 1. Eleme ve seçme
/ayıklama aşaması, 2. Adlandırma aşaması, 3. Kategori oluşturma/geliştirme aşaması, 4. Geçerlik ve güvenirliği
sağlama aşamasıdır. Bu süreçte ilgili çalışmalardan (Sevim, Veyis ve Kınay, 2012; Yazıcı, 2012; Kaygana,
Güney ve Yapıcı, 2013; Pilav ve Uslu Üstten, 2013; Candan ve Öztaş, 2017; Dinçel ve Yılmaz, 2018)
faydalanılmıştır. Bulguların yorumlanmasında doğrudan alıntılara yer verilmiş; katılımcılardan yapılan doğrudan
alıntılarda öğrencinin numarasını ifade eden kodlamalar kullanılmıştır. Örnek olarak, 1 numaralı öğrenci (Ö1)
biçiminde verilmiştir.
Bulgular ve Yorum
Bu aşamada, araştırmaya katılan lise öğrencilerinin edebiyat kavramına ilişkin ürettikleri geçerli metaforlar
tablolaştırılmış; veriler, kategori oluşturma/geliştirme aşamasından sonra yorumlanmıştır. Veriler beş kategoride
sınıflandırılmıştır. Birinci kategori olan Duyguların İfadesi Olarak Edebiyat kategorisinde öğrencilerce “on iki
(12)” metafor üretilmiş, “otuz iki (32)” öğrenci tarafından bu metaforlar tekrar edilmiştir. “Aşk (9)” ve “kadın
(6)” en sıklıkla kullanılan metaforlar olmuştur. Bu sınıflandırmada metaforların öne çıkan ortak özelliği,
öğrencilerin edebiyatı, duygularını ifade etme aracı olarak görmüş olmalarıdır. Somut Bir Eşya, Araç,
Çeşitlilik/Farklılık Olarak Edebiyat kategorisinde öğrencilerce “yirmi yedi (27)” metafor üretilmiş, “kırk üç
(43)” öğrenci tarafından bu metaforlar tekrar edilmiştir. İlaç (3), biçim/hamur (3), telefon (3), ayna (3) ve dil (4)
en sıklıkla kullanılan metaforlar olmuştur. Bu kategoride bulunan metaforların öne çıkan ortak özelliği,
öğrencilerin edebiyatı çok çeşitli/farklı somut eşyalara benzetmiş olmalarıdır. Üçüncü kategori olan Bir Mekân
Sınırsızlık/Genişlik Olarak Edebiyat kategorisinde öğrenciler “yedi (7)” metafor üretmiş, “on dört (14)” öğrenci
tarafından bu metaforlar tekrar edilmiştir. Metaforların öne çıkan ortak özelliği, öğrencilerin edebiyatı bir
mekândan hareketle sınırsızlık/genişlik perspektifleriyle birlikte ifade etmiş olmalarıdır. Gökkuşağı (4) en
sıklıkla kullanılan metafor olmuştur. Dördüncü kategori yani Bir Tabiat Unsuru Olarak Edebiyat kategorisinde
öğrencilerce “on (10)” metafor üretilmiş; “otuz yedi (37)” öğrenci tarafından bu metaforlar tekrar edilmiştir. Bu
kategoride bulunan metaforların öne çıkan ortak özelliği, öğrencilerin edebiyatı doğaya ait bir unsur olarak
düşünmüş olmalarıdır. En sıklıkla yer verilen metaforlar su (9), çiçek/gül (4) olmuştur. Son kategori olan Hayatı
Yansıtan Bir Kurgu, Yansıtıcı, Soyut Bir Kavram Olarak Edebiyat kategorisinde ise öğrencilerin “on dokuz
(19)” metafor ürettikleri, “altmış bir (61)” öğrenci tarafından bu metaforların tekrar edildiği görülmüştür. Hayat
yirmi üç (23) kez kullanılarak en sıklıkla yer verilen metafor olmuştur. Bu kategoride bulunan metaforların öne
çıkan ortak özelliği, öğrencilerin edebiyatı soyut kavram, yansıtıcı unsur olarak düşünmüş olmalarıdır.
Sonuç ve Tartışma
Bu araştırmada, lise öğrencilerinin edebiyat kavramına yönelik düşünceleri; metaforlar aracılığıyla ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Metaforlar, belirli kategoriler altında sınıflandırılmış, sonuçlar buna bağlı olarak
değerlendirilmiştir. Araştırma bulguları incelendiğinde, araştırmaya katılan 187 öğrencinin 75 metafor ürettiği
tespit edilmiştir. Metaforlara yönelik ortaöğretim öğrencileri ile yapılan benzer çalışmalarda örneğin Pilav ve
Üstten (2013) tarafından gerçekleştirilen çalışmada; 276 lise öğrencisinin edebiyata ilişkin 96 metafor ürettiği
sonucu elde edilmiştir. Candan ve Öztaş (2017), 160 ortaöğretim öğrencisinin tarih kavramına ilişkin sahip
oldukları metaforları tespit etmeye yönelik gerçekleştirdikleri çalışmalarında, öğrencilerin 130 adet geçerli
metafor ürettikleri sonucunu elde etmişlerdir. Öztürk (2007) ise sosyal bilgiler, sınıf ve fen bilgisi öğretmen
adaylarının “coğrafya” kavramına yönelik metaforlarını tespit etmeyi amaçladığı çalışmasında, 316 öğrencinin
12 kategoride 106 metafor ürettiklerini belirtmiştir. Ortaöğretim haricinde üniversite öğrencilerinin metafor
algılarına yönelik gerçekleştirilen benzer çalışmalarda örneğin Kaygana (2013) tarafından yapılan 110 Türkçe
öğretmen adayının romana ilişkin metaforlarını tespit yönelik çalışmada; öğretmen adaylarının 66 adet geçerli
metafor ürettiği sonucu elde edilmiştir. Yazıcı (2012), tarafından gerçekleştirilen bir başka çalışmada ise Türk
Dili ve Edebiyatı bölümünden mezun 77 katılımcının 60 farklı metafor ürettikleri sonucuna ulaşmıştır.
Bu çalışmada öğrencilerin en fazla metafor ürettikleri kategoriler 2. kategori olan Somut Bir Eşya, Araç,
Çeşitlilik/Farklılık Olarak Edebiyat (27) ve 5. kategori Hayatı Yansıtan Bir Kurgu, Yansıtıcı, Soyut Bir Kavram
Olarak Edebiyat (19) olduğu görülmüştür. Bu anlamda 2. kategori için lise öğrencilerinin edebiyat kavramını
gerçek/somut yaşamı anlamlandırmada bir araç olarak kullandıkları; kavramın çok fazla çeşitlilik içerdiğini ve
buna yönelik olarak da “bulmaca, mum, şemsiye, telefon, güneş gözlüğü, şarap” gibi metaforlar ürettikleri
söylenebilir. 5. kategori için ise edebiyat kavramının hayatı yansıttığı, hayali yansıttığı, insanı yansıttığı yönünde
görüşler ağırlıktadır. Hayat benzetmesi metaforların sıklık değerlerine bakıldığında en fazla (23) yer verilen
metafor olmuştur. Çalışmada hayatın yanı sıra; su (9), aşk (9), insan (6), kadın (6) en fazla tekrar edilen
kavramlar olmuştur. Pilav ve Uslu Üstten (2013) tarafından “Lise Öğrencilerinin Edebiyatla İlgili Algılarının
Metaforlar Yoluyla Belirlenmesi” üzerine gerçekleştirilen çalışmada da, hayat (26) ve insan (6) metaforlarının ve
bunlara ait sıklık değerlerinin çalışmamızla paralel sonuçlar taşıdığını ifade edebiliriz. Yazıcı (2012) tarafından
gerçekleştirilen “Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünden Mezun Öğretmen Adayların “Edebiyat” Hakkındaki
Metaforları”na yönelik çalışmada da en yüksek sıklıkla ifade edilen benzetmelerin “hayat (%9)” ve “insan (%8)”
olduğu tespit edilmiştir. Çalışmanın genelinde öğrencilerin edebiyat hakkında olumlu metafor geliştirmiş
oldukları görülmüştür. Bu çalışmada çöp, ip yumağı, bozuk yoğurt gibi olumsuz metaforların edebiyat kavramını
edebiyat dersi gibi algılayan öğrencilerce karmaşık ve yoğun buldukları ders içeriğine yönelik yaptıkları
benzetmeler olduğu ifade edilebilir. Çalışma farklı evren ve örneklemlerle geliştirilebilir.